Uluxanlı - İrəvan quberniyasının İrəvan qə­zasında kənd. Keçmiş Zəngibasar (Masis) rayo­nunda, indi Ararat vilayətində şəhərtipli qəsəbə. Vilayət mərkəzi Artaşat (Qəmərli) şəhərindən 18 km şimal-qərbdə, Zəngi çayının yaxınlığında, dəniz səviyyəsindən 830 m hündürlükdə yerləşir. 1728-ci ildə tərtib edilmiş "İrəvan əyalətinin ic­mal dəftəri"ndə (143, s. 75), Qafqazın 5 verstlik xəritəsində (348, s. 252) qeyd edilmişdir. Zən­gibasar rayonu təşkil edilənədək Qəmərli (Ar­taşat) rayonunun tərkibində olmuşdur. Burada 1831-ci ildə 1737, 1873-cü ildə 2968, 1886-cı ildə 3062, 1897-ci ildə 2757, 1908-ci ildə 3171, 1914-cü ildə 3488, 1918-ci ildə 3173, 1919-cu ildə 8000 nəfər yalnız azərbaycanlı yaşamışdır (415, s. 48-49,128-129; 309, s. 216). 1918-ci ildə erməni təcavüzünün qarşısının alınması məqsə­dilə yaradılan Zəngibasar Milli Şurası Uluxanlı- da fəaliyyət göstərmişdir. 1919-cu ilin sonunda azərbaycanlılar erməni silahlı birləşmələrinin təcavüzünə məruz qalaraq deportasiya olun­muşdur. İndiki Ermənistan ərazisində sovet ha­kimiyyəti qurulandan sonra sağ qalan azərbay­canlılar doğma evlərinə qayıda bilmişlər. Burada 1922-ci ildə 1882 nəfər azərbaycanlı, 1926-cı ildə 1948 nəfər azərbaycanlı, 72 kürd, 9 ermə­ni, 1931-ci ildə 1781 nəfər azərbaycanlı, 5 ermə­ni, 25 kürd yaşamışdır (415, s. 48-49, 128-129). SSRİ Nazirlər Sovetinin "Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azər­baycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında" 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərarına əsasən, azərbaycanlı əhali zorla Azərbaycana deportasiya edilmişdir. Deportasiya edilənlərin bir qismi sonradan doğma yurdlarına qayıda bilmişlər. Uluxanlıda 1939-cu ildə 1195, 1959-cu ildə 3138, 1970-ci ildə 4961, 1975-ci ildə 8142, 1980-ci ildə 13248 nəfər əhali yaşamışdır ki (416, s. 132), onların da əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil etmişdir. 1988-ci ilin noyabr-dekabr ayla­rında azərbaycanlılar son nəfərə kimi Ermənistan dövləti tərəfindən deportasiya olunmuşlar. Ha­zırda şəhərtipli qəsəbədə yalnız ermənilər yaşa­yır. Toponim uluxanlı tayfa adı (7, s. 21) əsasında əmələ gəlmişdir. Kəndin adı 1924-cü ildə dəyiş­dirilərək "Nərimanlı" qoyulmuşdur. Erm. SSR AS RH-nin 31 dekabr 1937-ci il tarixli qərarı ilə də­yişdirilərək "Zəngibasar", 31 iyul 1950-ci il tarixli qərarı ilə yenidən dəyişdirilərək "Masis" adlandı­rılmışdır. "Ermənistan Respublikasının inzibati- ərazi bölgüsü haqqında" 7 noyabr 1995-ci il ta­rixli yeni Qanuna əsasən, Ararat vilayətinin inzi­bati ərazisinə daxil edilmişdir (416, s. 132).

Coğrafi koordinatları: 40°00' şm. e., 44°29' ş. u.

ULUXANLI

Zəngibasar mahalının, sonralar Zəngibasar rayonunun inzibati mər­kəzi, İrəvan şəhərindən 20 km-lik məsafədə, İrəvan-Naxçıvan-Bakı də­miryol xəttinin üstündə, Zəngi çayının sol tərəfində kənd, 1971-ci ildən şəhərtipli qəsəbə.

1918-ci ilə qədər kənddə ancaq Azərbaycan türkləri, 1921-ci ildən 1988-ci ilə qədər azərbaycanlılarla ermənilər yanaşı yaşamışlar.

1832-ci ildə kənddə 311 təsərrüfatda 1.737 nəfər (970 kişi, 767 qadın), 1873-cü ildə 454 təsərrüfatda 2.968 nəfər (1.549 kişi, 1419 qadın), 1886-cı ildə 493 təsərrüfatda 3.062 nəfərə (1.672 kişi, 1.390 qadın), 1897- ci ildə kənddə 3.062 nəfər, 1905-ci ildə 3.171 nəfər, 1914-cü ildə 3.200 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır.

1918-ci ildə Andranikin başçılığı ilə kənddə azərbaycanlıların dəh­şətli soyqırımı törədilmiş, 500 təsərrüfatdda 3.173 nəfər əhalisi olan Ulu­xanlı kəndi 1918-ci ilin əvvəllərində darmadağın edilmiş, talanmış, yandı­rılmış, əhalisinin bir hissəsi qəddarcasına qətlə yetirilmiş, sağ qalanlar doğma yurdu tərk etməyə məcbur olmuşlar.

Bölgədə Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra kəndin sağ qalan qaç­qın əhalisi geri qayıtmışdır. 1922-ci ildə kənddə 1.882 nəfər azərbaycanlı, 9 nəfər erməni siyahıya alınmışdır. Bu 9 nəfər gəlmə erməni Uluxanlıda məskunlaşan ilk ermənilər idi. 1926-cı ildə kənddə azərbaycanlıların sayı 1.948 nəfər, ermənilərin sayı isə cəmi 5 nəfər olmuşdur.

1948-1949-cu illərdə kəndin əhalisi zorla Azərbaycanın Əli Bayram- lı rayonuna deportasiya olunmuş, boşalmış azərbaycanlı evlərində müxtəlif xarici ölkələrdən köçürülüb gətirilmiş ermənilər yerləşdirilmişlər.

Sonralar Uluxanlıdan deportasiya olunmuş əhalinin bir qismi geri qayıtsa da, 1950-ci illərdən etibarən artıq kənddə ermənilər üstünlük təş­kil etməyə başlamışlar.

Uluxanlı oykonimini itirmək üçün ermənilər onun adını düz dörd dəfə dəyişmişlər. 1920-ci illərdə kəndin qədim Uluxanlı adı dəyişdirilə- rək Nərimanlı, 1937-ci il dekabrın 31-də yenidən dəyişdirilərək Zən­gibasar, ondan sonra qısa bir müddətdə Razdan, 1950-ci il iyulun 31-dən isə Masis qoyulmuşdur.

1988-ci ildə Uluxanlı qəsəbəsinin azərbaycanlı əhalisi növbəti soyqırımı ilə üz-üzə dayanmış, həmin hadisələr zamanı erməni qa­niçənləri səkkiz nəfər soydaşımızı vəhşicəsinə qətlə yetirmişlər.

Uluxanlıda keçmişdə az qala hər məhəllənin öz məscidi olmuşdur. Onların sayı yeddi idi: Azamanlılar məscidi, Elatlar məscidi, Torlu məscid, Baltaməmmədlilər məscidi, Qarağaclar məscidi, Qədimalılar məscidi, Nüxülülər məscidi. Bu məscidlərdə dini ayinlərin icrası ilə yanaşı, dini söhbətlərlə bərabər, dünya hadisələrindən, ümumi problem­lərdən, xeyriyyəçilikdən və s. söhbət gedirdi. Məscidlərdən biri ikimər­təbəli olmuş, yuxarıda qadınlar, aşağıda kişilər namaz qılarmışlar.

Məscidlərin, demək olar ki, hamısının xarabalıqları dururdu. Sala­mat qalanların isə 1-i sovxozun anbarı kimi, 1-i məktəb, 1-i mədəniyyət şöbəsinin kitabxanası kimi istifadə olunurdu. 1970-ci illərdə Uluxanlıda məscid rəsmi olaraq yenidən fəaliyyətə başladı. Elatlar məhləsi ilə Qır­mızı məhlənin arasında yerləşən bu məscid Küllükbaşı məscid də ad­lanırdı. 1988-ci ildə ermənilər onu yandırmışdılar. Son məlumatlara görə ermənilər həmin məscidi yerlə yeksan etmişlər.

Uluxanlıda keçmişdə üç müsəlman qəbiristanlığı olub. Onlardan ikisi xarabalığa çevrilmiş, yalnız biri qalmışdı. Uluxanlının ilk qəbiristanlığı Ağhəmzəlidə, Mərmər adlanan, mərmər yatağı yerləşən ərazidə idi. 1938- 1939-cu illərdə burada mərmər istehsalı ilə bağlı camaata ayrı qəbiristanlıq yeri təklif etmişlər. Bir köhnə qəbiristanlıq da Uluxanlının içində idi.

Professor Sadıq Şükürovun məlumatına görə, “kəndin qəbiris­tanlığının sahəsi dörd hektar idi. Qəbirlərin üstündə at heykəlləri vardı, bəzi baş daşlarının üstünə isə günəş və at rəmzi həkk edilmişdi“.

1947 ci ilə qədər qəsəbədə cəmi 3 erməni ailəsi vardı, onlar da xır­da sənətkarlıqla məşğul olurdular. 1947-ci ildə xaricdən, əsasən Suriya, İran və Türkiyədən köçürülüb gətirilmiş 70 erməni ailəsi Uluxanlıda yerləşdirildi. Lakin az sonra onlar da köçüb İrəvan şəhərinə getdilər.

1948 cu ilin payızında Uluxanlı qəsəbəsindən təxminən 150 təsər­rüfat Azərbaycanın Əli-Bayramlı rayonunun Qaracalar sovxozuna, 155 təsərrüfat isə Bakı Xalacına deportasiya olunmuşlar. Bir o qədər də azərbaycanlı Uluxanlıda qalmışdır. 1950-ci illərdə deportasiya olunanla­rın əksəriyyəti geri qayıtmışlar. 1949-cu ildə azərbaycanlıların depor­tasiya olunması ilə əlaqədar “Ermənistan“ın Y elenovka və Şəmsəddin ra­yonlarından xeyli erməni gətirilib Uluxanlıda yerləşdirildi.

Uluxanlıların növbəti soyqırımı 1988-ci ildə baş verdi. Ermənilər görünməmiş vəhşiliklərlə, nəhayət ki, Uluxanlı camaatının da öz tarizxi torpaqlarından qovub çıxardı. Bu hadisələr zamanı Uluxanlıdan üç nəfər ermənilər tərəfindən qətlə yetirildi: 1. Cəfərova Səfa Novruzəli qızı, 1982-ci il təvəllüd; 2. Qurbanov Qurbanəli Əbdülhüseyn oğlu, 1934-cü il təvəllüd; 3. Qurbanov Abbas Əbdülhüseyn oğlu, 1946-cü il təvəllüd.

Ədəbiyyat:
1. İ.Bayramov, N.Mustafa Həqiqətin Onomastikasi, İndiki Ermənistan Respublikası ərazisində tarixi-coğrafi adların dəyişdirilməsi və saxtalaşdırılması 2021
2. Əziz Ələkbərli Qərbi Azərbaycanlıların 1988-ci il soyqırımı 2010
3. Əziz Ələkbərli Qərbi Azərbaycan abidələri 2007
4. Əziz Ələkbərli Qərbi Azərbaycanda soyqırımına məruz qalmış Toponimlərimiz
5. https://erevangala500.com/