Bu yaxınlarda Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasında bəstəkar Fərəc Qarayevə həsr olunmuş konsert böyük uğurla keçdi. Musiqişünas, professor, Əməkdar incəsənət xadimi Zümrüd Dadaşzadə Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin bu görkəmli nümayəndəsi haqqında danışır.

2023-cü ilin dekabrında bəstəkar Fərəc Qarayevin 80 yaşı tamam oldu. Bu münasibətlə sentyabr ayından başlayaraq Moskvanın müxtəlif musiqi məkanlarında silsilə konsertlər təşkil olunub. Həmin silsilədən sonuncu - ən böyük və məzmunca zəngin konsert dekabrın 15-də Fərəc Qarayevin uzun illər dərs dediyi Moskva Konservatoriyasının Raxmaninov zalında baş tutub. Həmin gün Fərəc Qarayevin müasir musiqi aləmindəki rolunu müəyyən etmək məqsədi daşıyan “Əsrin əvvəlində: postsovet məkanının yeni musiqisi” mövzusunda əlamətdar konfrans keçirilib.

Aprel ayında ustadın yubileyi şərəfinə onun doğma şəhəri Bakıda “Homage a FQ” adlı minifestival keçirilir. Həmin tədbirlər zamanı bayram əhvali-ruhiyyəsi yaradan bu silsilə konsertlər üçün gözəl buklet də nəşr olundu.

Aprelin 20-də Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasında möhtəşəm konsert oldu! Mübaliğəsiz desək, tədbir musiqi həyatımızda hadisəyə çevrildi. Üzeyir Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrinin bədii rəhbəri və baş dirijoru Fuad İbrahimovun təklif etdiyi yubiley konsertinin yeni konsepsiyası təqdim olunub: günün qəhrəmanının musiqisi digər müəlliflərin əsərləri ilə müşayiət edilib. Fərəc Qarayev bu ideyaya məmnuniyyətlə cavab verdi və müəllif gecəsi üzrə öz variantını təklif etdi. Proqrama İsmayıl Hacıbəyovun, Malerin, Ravelin və təbii ki, ustadın özünün əsərləri daxil idi. Bütün opusları xatirə ideyası birləşdirdi və kədər, qüssə, həsrət kimi müxtəlif duyğu çalarları ilə zəngin oldu.

Konsertin quruluşunun qızıl hissəsində Fərəc Qarayevin “Memorial” əsəri – Alban Berqin xatirəsinə “Xatirədə...” simli kvarteti üçün onun süitası əsasında hazırlanmış yeni kompozisiyası yer aldı. Orkestrin və xorun güclü imkanlarına müraciət edən bəstəkar altı hissənin hər birinin adında öz əksini tapmış bu opusun konsepsiyasını əhəmiyyətli dərəcədə yenidən düşünüb: “Preambula”, “Replika”, “Dəlilərin karnavalı”, “Ölülər”. Məktublar. Sfinks”, “İllüziyaların sonsuz böhranı”, “Memorial”. Şumanın "Karnaval" fortepiano silsiləsi ilə paralellər bu qəbildəndir. Beşinci hissənin adı Çingiz Hüseynovun “Fətəli fəthi” romanının birinci hissəsindən götürülüb. Finalda Fərəc Qarayev Maler, Şonberq, Vebern və Berqin əsərlərindən sitatlara müraciət edir ki, bu da bəstəkarın düşündüklərinə inanılmaz dərəcədə zəngin çalar və dərinlik əlavə edir.

Elə buradaca qeyd edim ki, Fərəc Qarayev öz dərin yaddaşından lazım olan musiqi ifadəsini, motivi, akkordu asanlıqla çıxarıb əsərlərinə elə üzvi şəkildə daxil edə bilir ki, əlavə tonlar, gözlənilməz məna çalarları sanki bir sitat kimi aşıb-daşır və yaranan imic əldə edir.

Fərəc Qarayev yeni opusunu əlamətdar epiqrafla – “Xatirəniz qarşısında baş əyirəm, amma nəslinizi lənətləyirəm”, – müəllifin niyyətini açıqlayır. Bu, rəssamın müasir dünyanın “yanlış şərh olunan tolerantlıq, bəzi hadisələrin qiymətləndirilməsində ikili standartlar, ikiüzlülük, məkrlilik...” kimi hadisələrinə etirazıdır.

Ona görə də mən konsert proqramını Fərəc Qarayevin bəstəsi adlandırardım. Dramatik xətti ustalıqla quran bəstəkar qarşımızda bütöv bir panorama açdı; burada həm faciəli, həm parlaq obrazlar, həm də narahatedici fikirlər üçün yer var idi.

Təbii ki, bu gecənin uğurunu daha çox ifaçılar - gənc, istedadlı dirijor Orxan Həşimovun rəhbərlik etdiyi Üzeyir Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri, Azərbaycan Dövlət Xor Kapellası (bədii rəhbər və baş dirijor Gülbacı İmanova), möhtəşəm solistlər - pianoçu Eldəniz Ələkbərzadə, soprano Fəridə Məmmədova və kontrtenor İlham Nəzərov təmin etdilər. Məşqlərdə iştirak etmək imkanım oldu və hamının - bəstəkarın, dirijorun, orkestrin, xorun, solistlərin konsertə hazırlıq zamanı fədakarlığı və məsuliyyət hissi məni müsbət mənada təəccübləndirdi. Konsertdə ilham, sevgi və gözəllik ab-havası hökm sürürdü.

Fərəc Qarayevin yaradıcılığı musiqişünaslıq tədqiqatlarının mərkəzində dayanır. Bəstəkar haqqında üslub, estetika, musiqi dili xüsusiyyətlərindən bəhs edən çoxlu əsərlər yazılıb. Bayaq qeyd etdiyim Moskva konfransı Fərəc Qarayevin yaradıcılığının ən müxtəlif tərəflərini işıqlandırmaqla yanaşı, onun müasir musiqi mədəniyyətinə mühüm töhfə vermiş parlaq yaradıcılardan biri kimi mövqeyini əsaslandırdı. Bəstəkarın yeni Müasir Musiqi Assosiasiyasında (ACM-2) fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı da diqqətdən yayınmayıb.

Əsas tədqiqat Marianna Vısotskayanın “Fərəc Qarayev: məntiqlə paradoks arasında” kitabı olub. Bu ad artıq bəstəkarın musiqi təfəkkürünün mahiyyətini əks etdirir. Bir tərəfdən Fərəc Qarayev böyük ustad kimi öz yaradıcılığında bəstəkar sənətinin ciddi qaydalarına əsaslanır. Digər tərəfdən, bu sərt çərçivələr daxilində musiqi sərbəst nəfəs alır və musiqi təfəkkürünün inkişafı çox vaxt gözlənilməz kənarlaşmaları və qəfil dəyişmələri ilə insanı təəccübləndirir. Diqqətlə düşünülmüş müəllif konsepsiyası ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə bu iki qütbün ortaq məxrəcə gətirilməsi bəstəkar yaradıcılığının özəyini müəyyən edir.

Fərəc Qarayevin Azərbaycan musiqi mədəniyyətindəki mövqeyinin müstəsnalığını onun müasir musiqi sahəsində həyata keçirdiyi bir çox mühüm layihələr müəyyən edir. Fərəc Qarayev bizi, həmyerlilərini ən yeni musiqilərlə tanış etməyə, səslənən dünya haqqında təsəvvürlərimizi genişləndirməyə cəhd göstərdi! Onun Bakıda təşkil etdiyi Qara Qarayev adına beynəlxalq müasir musiqi festivallarını xüsusilə qeyd etmək istərdim. 1980-ci illərin ikinci yarısında üç dəfə (2011-ci ildən daha üç buraxılışla) keçirilən bu festivallar bizim musiqi mənzərəmizi xeyli dəyişdi. Şəxsən özüm haqqında deyə bilərəm ki, festivallarda dinlədiyim əsərlər məni bir növ müasir musiqinin “əsirinə” çevirdi. Burada Fərəc Qarayevin 1995-ci ildə yaradılmış “Yeni musiqi” cəmiyyətinin prezidenti kimi həmkarları ilə birlikdə həyata keçirdiyi müxtəlif layihələri, “Zamanla üz-üzə” silsilə konsertlərini, o cümlədən 1980-1994-cü illərdə bədii rəhbəri olduğu “BaKaRa” ansamblının fəaliyyətini qeyd etmək lazımdır.

Hazırda böyük nüfuza malik olan Fərəc Qarayev Moskva Dövlət Çaykovski Konservatoriyasında müəllimlik karyerasını uğurla davam etdirir. O, Üzeyir Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) Bəstəkarlıq kafedrasının professoru kimi əla bəstəkarlar yetişdirib. Elmir Mirzəyevin, Aliyə Məmmədovanın, Əli Əlizadənin, Zaur Fərhadovun adlarını çəkəcəyəm. Son dərəcə tələbkar, qeyri-peşəkarlığa, pis zövqə qarşı amansız olan Fərəc müəllim öz tələbələrini sənətin ən yüksək meyarlarına riayət etməklə yetişdirir. “İncəsənəti iki canavarın - ustad olmayan rəssam və rəssam olmayan ustadın” (Anatol Frans) təhdid etdiyinə əmin olan Fərəc Qara oğlu əvvəlki kimi yaşayır, çətin yolda qarşısına yüksək məqsədlər qoyur və bizi buna əməl etməyə təşviq edir.

Fərəc Qarayev bir vətəndaş kimi mövqeyini 2020-ci ilin payızında – 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı aydın şəkildə nümayiş etdirdi. O, Azərbaycan tarixinin həmin taleyüklü mərhələsində ölkəmizi ləkələmək məqsədi daşıyan informasiya müharibəsinə biganə qalmayıb, videomüraciətləri, açıq məktubları və yazıları ilə bəzi böhtan xarakterli fikirləri təkzib edib, Azərbaycan həqiqətlərini çatdırmağa çalışıb.

Fərəc Qarayevin 80 yaşı tamam olub. İnanmaq çətindir. Fərəc Qara oğlu əvvəlki kimi enerjili və çevikdir, ruhu gəncdir və onun kifayət qədər cəsarəti var. O, musiqidən, müasir yaradıcılığın problemlərindən həyəcanla danışır. Əsərləri dünyanın ən böyük festivallarında görkəmli musiqiçilərin ifasında səslənən bəstəkar, buna baxmayaraq, şübhələrlə yaşayır, “bütün musiqilər artıq yazılıb” deyə əzablı suallar verir. Buna baxmayaraq, o, həqiqətən vicdanlı, barışmaz sənətkar kimi seçdiyi yaradıcılıq yolundan heç vaxt dönmür. O, yüksək vəzifələrə can atmır, yüksəlişlər və mükafatlar haqqında düşünmür, sadəcə, öz missiyasını ardıcıl və layiqincə yerinə yetirir. Beləliklə, o, son müsahibələrinin birində deyir ki, həmkarları ilə birgə təbiətinə, istedadına və bəstəkarlıq qabiliyyətlərinə uyğun olaraq tanınma və ya populyarlıq gözləmədən musiqi bəstələyib.

Saysız-hesabsız yubiley təbriklərində səslənən leytmotiv kimi əsas ideyanı belə ifadə etmək olar: Azərbaycan musiqi mədəniyyətində Fərəc Qara oğlunun müstəsna rolu var. Onun yaratdığı yüksək musiqi dünyası və həyata keçirdiyi irimiqyaslı sənət layihələri müasir musiqi tariximizin ən mühüm hadisələri sırasında yer alır.

İstərdim ki, ustadın çoxsaylı həmkarlarının, tələbələrinin yekdil fikrini ifadə edərək, sevimli müəllimimiz, Azərbaycanın Xalq artisti Fərəc Qara oğluna müraciətlə deyim: Hörmətli Fərəc Qara oğlu, Sizin kimi böyük, mötəbər ustad bizim hamımıza lazımdır. Sənətinizə, peşənizə münasibətiniz yüksək örnəkdir. Yaratdığınız, bizə heyrətamiz emosiyalar bəxş edən səslər dünyasına görə minnətdarıq. Sağlam olun, çox yaşayın, lütf, gözəllik, hikmət və dərinliklə dolu nadir, heyrətamiz musiqinizi yaratmağa davam edin.